Trong nhiều thập kỷ, chuỗi thương mại cà phê toàn cầu vận hành theo mô hình quen thuộc: nhà nhập khẩu và nhà rang xay ở các nước giàu tạm ứng tiền cho nông dân và nhà xuất khẩu để đảm bảo nguồn hàng trước mùa thu hoạch.
Thế nhưng, khi lạm phát, thuế nhập khẩu và tín dụng thắt chặt đang gây áp lực lên doanh nghiệp cà phê, một xu hướng đảo ngược đang xuất hiện – nông dân có vốn bắt đầu tài trợ ngược lại cho các nhà rang xay.
Khi nông dân trở thành “người cho vay”
Câu chuyện được chia sẻ bởi Philipp Schallberger, Giám đốc đối tác tại Kaffeemacher (Thụy Sĩ), đã gây chú ý trong giới cà phê đặc sản.
Ông cho biết, trong bối cảnh giá cà phê Arabica tăng cao, một số nhà sản xuất và xuất khẩu đã ứng vốn trước hoặc cho phép thanh toán chậm đối với các nhà rang xay – điều vốn hiếm thấy trước đây.
“Mua cà phê vừa là mối quan hệ, vừa là giao dịch tài chính,” Philipp nói. “Khi nhà xuất khẩu – đồng thời là người sản xuất – cho chúng tôi ứng vốn, đó là sự tin tưởng, nhưng cũng là một cách giao dịch thông minh trong thời điểm dòng tiền khan hiếm.”
Giá cà phê trên sàn New York đang ở mức cao kỷ lục do thiếu nguồn cung từ Brazil và Việt Nam, hoạt động đầu cơ tăng mạnh và chi phí tín dụng cao. Trong khi đó, doanh số bán lẻ cà phê tại châu Âu và Mỹ lại sụt giảm, khiến nhiều nhà rang xay vừa và nhỏ gặp khó khăn về dòng tiền.
Cơ hội hay gánh nặng cho nông dân?
Tuy nhiên, không phải ai cũng coi đây là cơ hội.
Theo Martin Mayorga, người sáng lập Mayorga Coffee, việc yêu cầu nông dân cho vay không lãi “chỉ là đổi vai của sự bất công cũ dưới lớp vỏ ‘hợp tác mới’.”
“Trong nhiều năm, nông dân phải chịu lãi suất cao, thiếu vốn và rủi ro khí hậu, nhưng hiếm khi được hỗ trợ thực sự. Giờ khi nhà rang xay gặp khó, họ lại đề nghị nông dân giúp bằng cách cho vay không lãi. Điều này chẳng khác gì chuyển gánh nặng rủi ro ngược lại cho người yếu thế nhất trong chuỗi cung ứng,” ông nói.
Ở nhiều quốc gia Mỹ Latinh, nông dân vay vốn ngân hàng với lãi suất 17–25%/năm. Nếu họ cho nhà rang xay ứng vốn 0% lãi, thì thực tế họ đang trợ cấp ngược cho người mua.
Theo Martin, “vốn nên chảy xuống nơi cần nhất – tức là về phía nông dân, chứ không phải ngược lại.”
Quan hệ đối tác hay áp lực tài chính?
Một số nông trại lớn hoặc có nhiều nguồn thu nhập có thể coi việc cho vay này là công cụ thương lượng – đổi lại hợp đồng dài hạn hoặc giá bán ổn định hơn.
Tuy nhiên, nếu hình thức này trở nên phổ biến mà không có điều khoản minh bạch như lãi suất, thời hạn hoàn vốn hay cam kết song phương, nó có thể làm trầm trọng thêm bất bình đẳng thay vì xóa bỏ chúng.
“Nếu nông dân cho vay, thì nhà rang xay nên trả thêm một khoản tương ứng với chi phí vốn địa phương,” Martin nói. “Nông dân không nên trở thành ‘ngân hàng không lãi’ cho người mua.”
Hướng đến mô hình công bằng hơn
Các chuyên gia cho rằng, để thực sự tạo ra quan hệ hợp tác bền vững, nhà rang xay cần chia sẻ rủi ro tài chính với nông dân bằng cách:
Ký hợp đồng bao tiêu theo chu kỳ, không chỉ khi giá thuận lợi.
Ứng vốn trước vụ thu hoạch hoặc hợp tác với ngân hàng để cung cấp tín dụng lãi thấp cho hợp tác xã nông dân.
Minh bạch trong định giá, chia sẻ lợi nhuận theo chất lượng, và duy trì quyền sở hữu của người trồng.
“Giao thương trực tiếp đúng nghĩa không phải là làm từ thiện, mà là kinh doanh có kỷ luật và cùng chia sẻ lợi ích,” Martin khẳng định.
Sự đảo chiều của dòng vốn và bài học công bằng
Hiện tượng nông dân “tài trợ” cho nhà rang xay cho thấy chuỗi giá trị cà phê đặc sản vẫn mong manh trước biến động kinh tế toàn cầu.
Dòng tiền có thể chảy ngược – nhưng sức mạnh thực sự không nằm ở việc ai cho ai vay, mà ở sự công bằng trong điều khoản và chia sẻ lợi ích.
Nếu không có sự minh bạch và đền bù hợp lý, “hợp tác” có thể chỉ là chiếc áo mới của sự bất bình đẳng cũ.
Nhưng nếu được xây dựng trên niềm tin và sự tôn trọng, nó có thể mở ra một mô hình hợp tác thật sự – nơi nông dân được trao quyền, không phải gánh nặng.
