Trong nhiều năm qua, tăng năng suất – tức là sản xuất được nhiều cà phê hơn trên mỗi hecta đất – luôn được coi là cách tốt nhất để giúp nông dân trồng cà phê có thu nhập cao hơn. Từ các chương trình hỗ trợ của USAID tại Colombia đến các chính sách phát triển nông nghiệp ở Việt Nam, mọi người đều tin rằng: “Càng nhiều cà phê, càng nhiều tiền.”
Thực tế cũng cho thấy Brazil và Việt Nam – hai quốc gia xuất khẩu cà phê lớn nhất thế giới – đã đạt được những bước tiến vượt bậc. Năng suất cà phê ở Brazil tăng hơn 40% trong 10 năm qua, còn Việt Nam cũng tăng gần 20%, đạt mức trung bình khoảng 2,5 tấn/ha.
Tuy nhiên, tăng năng suất chưa chắc giúp nông dân giàu hơn. Nhiều hộ vẫn sống trong cảnh khó khăn, dù họ thu hoạch được hàng tấn cà phê mỗi năm. Lý do là giá cà phê biến động liên tục, chi phí sản xuất tăng cao và khí hậu ngày càng bất ổn.
Sản xuất nhiều chưa chắc lời nhiều
Khi năng suất tăng, nguồn cung cà phê toàn cầu cũng tăng theo. Điều này có thể khiến giá giảm, khiến người nông dân thu được ít tiền hơn dù họ bán được nhiều cà phê hơn. Đây là điều mà giới chuyên gia gọi là “nghịch lý năng suất – giá cả”.
Ngoài ra, để đạt được năng suất cao, nông dân phải đầu tư lớn cho phân bón, thuốc trừ sâu, máy móc… Những chi phí này có thể vượt quá khả năng của họ. Chưa kể, lạm dụng hóa chất và canh tác độc canh (chỉ trồng một loại cây) khiến đất bạc màu, hệ sinh thái bị tổn hại, và cây trồng dễ bị sâu bệnh hơn.
Không thể áp dụng tư duy công nghiệp cho thiên nhiên
Nhiều chuyên gia cảnh báo rằng, không thể xem cà phê như một sản phẩm công nghiệp. Mỗi trang trại cà phê là một hệ sinh thái riêng biệt, không thể áp dụng công thức “một kiểu làm cho tất cả”. Việc chỉ chăm chăm vào năng suất là cách tiếp cận đơn giản hóa thiên nhiên và thường không bền vững về lâu dài.
“Thiên nhiên cần sự đa dạng và linh hoạt, không thể ép nó hoạt động như một nhà máy,” ông Beto Bina – người sáng lập tổ chức FARFARM – chia sẻ.
Đa dạng hóa là chìa khóa
Giải pháp mà nhiều chuyên gia đề xuất hiện nay là đa dạng hóa – tức là không chỉ trồng cà phê, mà kết hợp trồng các loại cây khác, hoặc áp dụng mô hình nông lâm kết hợp (trồng cây lâu năm xen với cây cà phê). Cách làm này giúp đất khỏe hơn, giảm rủi ro nếu giá cà phê giảm, và nâng cao khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu.
Một số nông dân còn chuyển sang chế biến cà phê tại chỗ để bán với giá cao hơn, hoặc tập trung vào thị trường cà phê đặc sản – nơi chất lượng được đánh giá cao hơn số lượng.
Thay đổi cần thời gian và hỗ trợ
Tuy nhiên, chuyển đổi từ mô hình canh tác công nghiệp sang mô hình tự nhiên, hữu cơ hay tái sinh không phải việc một sớm một chiều. Nó cần thời gian, kiến thức và cả vốn đầu tư ban đầu.
Do đó, các tổ chức, doanh nghiệp và chính phủ cần chung tay hỗ trợ nông dân thông qua các khoản tài trợ, giá thu mua cao hơn, hay các mô hình tài chính linh hoạt để giúp họ yên tâm chuyển đổi.
Tăng năng suất không còn là con đường duy nhất để cải thiện thu nhập cho người trồng cà phê. Đã đến lúc cần thay đổi cách nghĩ – từ “nhiều là tốt” sang “bền vững là tốt”. Khi nông dân có thể trồng cà phê theo cách hài hòa với thiên nhiên, giảm rủi ro và nâng cao chất lượng, thu nhập của họ sẽ ổn định và bền vững hơn.
