Giá cà phê tăng vọt: Khủng hoảng hay cơ hội tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu?
Trong suốt một năm qua, ngành cà phê toàn cầu đã trải qua những biến động chưa từng có. Giá cà phê Arabica – loại phổ biến nhất thế giới – đã tăng hơn gấp đôi, đạt mức 4,29 USD/pound vào tháng 2/2025. Trong khi đó, cà phê Robusta cũng không kém phần “nóng bỏng”, đạt mức kỷ lục 5.849 USD/tấn trên Sở giao dịch London, tương đương 2,65 USD/pound.
Điều gì đã khiến thị trường cà phê đảo lộn?
Sự gia tăng giá này không phải do một nguyên nhân duy nhất, mà là kết quả của hàng loạt cuộc khủng hoảng đan xen:
Biến đổi khí hậu nghiêm trọng tại Brazil và Việt Nam – hai quốc gia sản xuất cà phê lớn nhất thế giới.
Bất ổn chính trị tại Ethiopia và Myanmar, làm gián đoạn nguồn cung.
Tắc nghẽn hậu cần tại kênh đào Panama và khu vực Biển Đỏ.
Lạm phát toàn cầu, tỷ giá biến động và các rào cản thuế quan gia tăng.
Tất cả đã khiến ngành cà phê không còn có thể dựa vào những “quy luật cũ” để tồn tại – ngay cả ly cà phê mỗi sáng của chúng ta cũng trở nên bấp bênh.
Người chịu thiệt nhiều nhất: nông dân và doanh nghiệp nhỏ
Các nhà rang xay và quán cà phê nhỏ đang gặp rất nhiều khó khăn: giá nguyên liệu đầu vào tăng, thời gian giao hàng kéo dài, hàng tồn không ổn định. Trong khi đó, các tập đoàn lớn lại có khả năng phòng ngừa rủi ro bằng cách mua trước hoặc tích hợp chuỗi cung ứng từ trang trại đến tay người tiêu dùng. Điều này tạo ra khoảng cách ngày càng lớn trong chuỗi giá trị cà phê.
Câu hỏi đặt ra là: Ai đang thực sự đối mặt với “khủng hoảng”? Và ai đang tận dụng được cơ hội?
Cà phê học được gì từ cacao?
Đầu năm 2024, giá cacao cũng đã tăng mạnh – từ khoảng 3.500 USD/tấn lên 10.000 USD/tấn chỉ trong 18 tháng. Tuy nhiên, người nông dân trồng cacao – phần lớn là các hộ nhỏ ở Tây Phi – lại không được hưởng lợi nhiều. Họ vẫn phải bỏ ra nhiều công sức, tiền bạc để thích nghi với thời tiết ngày càng khắc nghiệt mà không có hệ thống hỗ trợ hiệu quả.
Tình cảnh này cũng đang diễn ra với cà phê. Dù giá cao, thu nhập của nông dân không tăng tương xứng. Theo tổ chức FFORA, người nông dân phải đầu tư nhiều hơn vào giống, phân bón, hệ thống tưới tiêu… để chống chọi với hạn hán, sâu bệnh, hay mùa vụ thất thường.
Một số chuyên gia cho rằng: thay vì gọi đây là “khủng hoảng giá”, nên xem đây là “cơ hội” để tái thiết lại ngành – trong đó, người nông dân được trả giá công bằng, đủ để tái đầu tư và phát triển bền vững.
Biến đổi khí hậu và giá cả: Hai yếu tố gắn liền
Giống như cacao, cà phê cũng là loại cây nhạy cảm với khí hậu. Sản lượng giảm ở Brazil hay Việt Nam không chỉ ảnh hưởng trong nước mà còn làm biến động giá toàn cầu. Nhưng vấn đề không chỉ là thời tiết xấu. Về cơ bản, ngành cà phê và cacao đều tồn tại trong mô hình định giá bất lợi với người trồng – họ thường nhận được phần giá trị rất nhỏ so với tổng chuỗi.
Theo một báo cáo của Quỹ Khí hậu châu Âu, các công ty cà phê và sôcôla lớn nên đầu tư vào hệ sinh thái và khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu ở các nước sản xuất. Đây không chỉ là trách nhiệm xã hội, mà còn là cách để bảo vệ nguồn cung lâu dài.
Một bài báo của The Guardian cũng chỉ ra rằng: phần lớn nguyên liệu nông nghiệp nhập vào EU đến từ các nước không đủ năng lực chống chịu với biến đổi khí hậu. Nếu nông dân được trả giá công bằng, họ có thể đầu tư vào nông trại – giúp tăng năng suất và giảm rủi ro cho cả chuỗi cung ứng.
Nông dân nhỏ cần được lắng nghe
Hiện nay, 84% trong số 600 triệu nông trại trên thế giới là quy mô nhỏ dưới 2ha. Tuy nhiên, họ chỉ nhận được 0,3% tổng tài chính khí hậu toàn cầu trong năm 2021. Trong khi đó, chính họ lại là những người phải chi tiền túi để chống chịu hạn hán, lũ lụt, sâu bệnh, v.v.
Pauline Buffle, Giám đốc FFORA, cho biết: “Nông dân nhỏ là xương sống của chuỗi cung ứng nông sản toàn cầu, nhưng họ lại không được tham gia vào quá trình ra quyết định về thích ứng khí hậu. Giải pháp phải được đồng thiết kế với họ, chứ không thể áp đặt từ trên xuống.”
Bà cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ quyền giữ giống cây trồng – một yếu tố then chốt trong việc bảo tồn đa dạng sinh học và tự chủ lương thực, nhưng đang bị đe dọa, đặc biệt ở châu Phi.
Học bài học từ Ghana
Tại Ghana, nơi trồng cacao lớn nhất thế giới, nhà nước từng bán cacao trước để vay vốn, giữ giá ổn định. Nhưng khi giá thị trường tăng cao trong năm 2024, nông dân không được hưởng lợi vì đã bán rẻ từ trước. Từ đó, Ghana quyết định thay đổi mô hình tài chính, không còn dựa vào các khoản vay hợp vốn, mà cho phép các doanh nghiệp nội địa tự huy động vốn – dù rủi ro cao hơn, nhưng có thể giúp tối ưu dòng tiền và nắm bắt cơ hội thị trường.
Cà phê cũng nên học hỏi điều này. Việc cấp vốn trước mùa vụ hiện nay phần lớn do các tập đoàn lớn kiểm soát. Nếu thay đổi cơ chế tài chính, trao quyền nhiều hơn cho bên sản xuất và nhà thu mua địa phương, chuỗi cung ứng sẽ linh hoạt và công bằng hơn.
Giá cả không còn phản ánh thực tế
Trong ngành cà phê, giá niêm yết trên sàn không hẳn phản ánh đúng cung – cầu. Các yếu tố như tâm lý nhà đầu tư, tỷ giá, chi phí vận chuyển… đang ảnh hưởng lớn đến giá. Thậm chí, chi phí vận chuyển còn vượt cả giá cà phê thô, buộc nhiều nhà rang xay giảm chất lượng hoặc chuyển sang mua từ nguồn khác.
Việc xây dựng một cơ chế giá bền vững, phản ánh đúng chi phí sản xuất, biến động khí hậu và công bằng với người trồng – đang là yêu cầu cấp thiết.
Kết luận: Khủng hoảng hay cơ hội?
Câu chuyện cà phê hôm nay có nhiều điểm tương đồng với cacao hôm qua. Cả hai đều dựa vào người trồng nhỏ lẻ, dễ bị tổn thương trước biến đổi khí hậu, nhưng lại nhận được phần giá trị ít ỏi trong chuỗi.
Giá cao có thể là “tin mừng” tạm thời. Nhưng nếu không đi kèm sự thay đổi về cấu trúc – từ định giá, tài chính, tới quyền lợi người nông dân – thì ngành cà phê vẫn sẽ tiếp tục lặp lại các vòng luẩn quẩn: khan hiếm, giá tăng, nông dân vẫn nghèo.
Đã đến lúc ngành cà phê cần không chỉ học từ cacao, mà phải nhìn lại toàn bộ chuỗi giá trị nông nghiệp – và xây dựng lại một tương lai bền vững, công bằng hơn cho người trồng, người tiêu dùng và cả hành tinh.
